اترج (بالنگ، ترنج)

خلاصه: اترج را به یونانی مارسیسقا و به سریانی اطروغا و...

اترج را به یونانی مارسیسقا و به سریانی اطروغا و در زبان اهالی مصر ریحان النعنع و به هندی بجوژه و به فارسی نوع صغیر آن را نرتج و نوع کبیر آن را بالنگ و به فرنگی لیمونیه گویند و ترنج نیز معرب زبان اهوازی هاست.

ماهیت آن: دو گونه است یکی نوع صغیر است که دو طرف آن باریک است و آن را به فارسی ترنج نامند و گونه دوم کبیر که دو طرف آن چندان باریک نیست

بلکه طرف متصل به شاخ درخت اندکی پهن تر و طرف دوم آن اندکی باریک تر است و این را به فارسی بالنگ نامند و رنگ پوست هر دو نوع آن زرد و طلایی است و بوی آن بسیار خوش است مخصوصاً صغیر آن که البته طعمش تلخ است و بعد از آنکه با دستوری که در کتاب قرابادین ذکر یافت شیرین شد تلخی آن از بین می رود . گوشت آن سفید و ضخیم و اندکی شیرین است و مغز آن که در میان پرده های ضخیم طولانی که در میان غلاف های بسیار نازک است بسیار پر آب می باشد؛ و تخم آن در کل صنوبری شکل در غلاف سفید است و مغز آن سفید و طعم آن اندکی تلخ می باشد و درخت آن شبیه به درخت لیمو و به بلندی یک قامت تا یک و نیم قامت آدمی و شاخه های آن پهن و درهم و برگ آن اندک پهن بزرگ و خوشبوتر و بزرگ تر از برگ لیمو و نارنج است و اما  گل آن سفید و برگ های آن اندکی ضخیم و باریک است که در وسط آن تارهای باریک زرد رنگ و بسیار خوشبو حتی بهتر از بهار نارنج است و همه قسمت های درخت آن در طب مستعمل است و چون اترج را در نظر می آورند مراد میوه آن است و محل رویش آن بیشتر گرم سیر خصوصاً که مرطوب است.

طبیعت آن: پوست زرد آن گرم در اول و خشک در دوم است و بعضی گرم در دوم گفته اند و گوشت آن یعنی اصل میوه آن که در زیر پوست زرد آن است آنچه مغز آن شیرین است سرد و تر در دوم ولیکن بسیار سرد و مرطوب است و آنچه ترش است سرد و خشک در سوم که می گویند در اول سرد و تر است و در تری و خشکی معتدل است و مغز ترش آن در آخر دوم سرد و خشک و شیرین آن سرد و تر است و تخم آن در اول سوم گرم و در دوم خشک و برگ و شکوفه آن در آخر دوم گرم و خشک است.

افعال و خواص و منافع آن: لطیف کننده و صفا بخش روح طبیعی و خون از صفرا است و قی صفراوی را تسکین می دهد و قطع کننده مره صفرا و سوختگی آن است و مانع ریختن صفرا به معده و روده ها می شود و جهت خفقان گرم و تقویت کبد و معده و جهت تسکین حرارت اعضای داخلی شکم و تشنگی و اسهال صفراوی و کبدی و گزیدگی عقرب پرنده و مار شاخدار مفید است.  رافع یرقان و کوفتگی است . زالوی در حلق مانده را خارج می کند و پادزهر سم ها است.

در یکی از احادیث آمده است که:« داخل نمی شود شیطان در خانه ای که در آن اترج باشد.» اما پوست زرد آن جهت تقویت قلب و مغز و کبدی که طبع آن سرد شده باشد و معده و احشا و دفع حالت تهوع و دل به هم خوردگی و خوشبو کردن دهان و لطیف کردن طبع و از بین بردن بادها و یاری دهنده در هضم نافع است خصوصاً مربای آن با عسل مادامی که در خوردن آن زیاده روی نشود و الا هضم نمی گردد خصوصاً غیر مربای آن .و نیز از مفرحات تریاقیه است یعنی اینکه اعصاب را تسکین می دهد و پادزهر سموم داخل بدن است. پخته آن مسکن استفراغ صفراوی زرد رنگ و در دهان جنبانیدن آن خوشبو کننده بوی دهان و نوشیدن خشک کوبیده آن با عسل پادزهر و دفع کننده همه زهرها است و آشامیدن عصاره آن که با گوشت آن گرفته باشند جهت گزیدن افعی و طلاکردن سوزانده و خاکستر آن جهت برص مفید است. و چون خشک غیر سوزانده آن را در صندوق  و جامه گذارند مانع کرم زدن آن است و چون پوست یک عدد اترج را در شراب اندازند بلافاصله آن را ترش کند و سرکه سازد.

البته باید توجه داشت که برای کبد  و مغز محرور المزاج (گرم مزاجان) و کسانی که صداع دارند ضرر دارد و مصلح آن عسل و بنفشه است.